بلایایی طبیعی و غیرطبیعی کماکان و با تناوب و شدتی فزاینده جهان و سازمان ها را تهدید می کند. مخاطرات و بلایای طبیعی همچون زلزله ها، طوفان ها، آتشفشان ها، سیل ها، گردبادها و... در واقع پدیده های طبیعی هستند که می توان از آنها دوری جست و یا اثرات انها را تخفیف داد. بلایای طبیعی به خودی خود و لزوماً باعث این همه خسارت مالی و جانی نمی شود. برخی از بلایای طبیعی به خوبی قابل پیشگیری هستند و بسیاری دیگر از بلایای طبیعی را می توان بی اثر یا کم اثر کرد. سازمان های که برای رویارویی با بحران آمادگی دارند، نه تنها تا اندازه زیادی سریع تر ترمیم می یابند، بلکه در مقایسه با سازمان های که به کلی آمادگی ندارند، خسارت بسیار کمتری می بینند.
در عصر انفجار اطلاعات، با افزایش روز افزون نیازها، انتظارات، اطلاعات و تحولات مختلف زیست - محیطی و تکنولوژیکی، به یکباره جوامع بشری دچار نوعی تزلزل، سردرگمی، التهاب و پیچیدگی خاصی شدند که پیامد آن بروز رویدادها و بحرانهای مخاطرهانگیز در این جوامع است. در دنیای کنونی روند سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دائماً در معرض التهابات و تهدیدهای بسیار خطرناکی میباشد که جز با مدیریتی مدبرانه و مبتنی بر دانش و حکمت امکان خروج از بنبستهای حاصل از این بحرانها وجود ندارد. اطلاعات همانند خونی است که در کالبد سازمان جریان می یابد و به ان حیات می بخشد، اطلاعات می تواند فرایند تصمیم گیری را در مورد ساختار، تکنولوژی و نوآوری تغذیه نماید.
بدون شک برای سازمانی با گستردگی وظایف شهرداری به عنوان متولی اصلی وظایف شهر ارتقاء سطح دانش علمی مدیران و کارشناسان در تمام زمینه ها منجمله مدیریت بحران یکی از اولویتهای اصلی و اساسی می باشد در همین راستا مدیریت ساماندهی و مهندسی بحران شهرداری مشهد با هماهنگی مدیریت تشکیل و آموزش بهبود روشها تا کنون اقدامات و فعالیتهای زیر را انجام داده است :
تعریف بحران
«بحران به حوادثی اطلاق میشود که در اثر رخداد و عملکردهای طبیعی و انسانی بطور ناگهانی بوجود میآید و سختی و مشکلاتی را به یک مجموعه یا جامعه انسانی تحمیل میکند و برطرف کردن آن نیاز به اقدامات اضطراری، فوری و فوق العاده دارد »
بحران از ریشه یونانی Krisis به معنی تصمیم عاجل میآید. بحران یعنی یک آشفتگی یا پریشانی و یا اختلال فیزیکی و روانی ناگهانی و شدید که روند و سیر شرایط عادی را به هم میریزد.
انواع بحران:
بحرانها انواع مختلفی دارند، از نظر اهمیت، بحرانها را میتوان به صورت زیر طبقهبندی نمود:
1- بحرانهای ناشی از حوادث و سوانح طبیعی
فجایع طبیعی مثل زمین لرزه، گردباد، آتشفشان و غیره که اغلب اجتناب ناپذیر هستند.
2-بحرانهای غیرطبیعی
بحرانهایی هستند که بر اثر عوامل غیرطبیعی ایجاد میشوند که خود به انواع مختلفی تقسیمبندی میشوند.
الف- بحرانهای اجتماعی و فرهنگی مثل مهاجرتهای بیرویه، آشوبهای اجتماعی، خشونت در محیط کار، اعتیاد و فساد مالی
ب- بحرانهای اقتصادی، مالی که در اثر اختلال در نظامهای مالی، کاهش ارزش پول، کاهش ارزش سهام در بورس، اختلال و ورشکستگی، عدم تحقق درآمدها، افزایش غیرمترقبه هزینهها و ... بوجود میآید.
ج- بحرانهای امنیتی مثل خرابکاری، بمبگذاری، آدم ربایی، گروگانگیری، قاچاق مواد مخدر، جاسوسی و تروریسم میباشد.
د- بحرانهای اطلاعاتی: بحرانهایی هستند که در اثر اختلال در طراحی، تجهیزات و کارکرد نظامهای حفاظتی، اطلاعاتی، امنیتی و رایانهای در سازمانها و جوامع رخ میدهد و موجب آشفتگی میشود از قبیل تقلب و دسترسی غیرمجاز، استراق سمع در خطوط مخابراتی و اطلاعاتی، افشای غیرمجاز اطلاعات، ناکارآمدی سخت افزارها و نرم افزارها، مفقود شدن دادهها و عدم تبادل و انتقال اطلاعات.
ه- بحرانهای زیست محیطی مثل آلودگی هوا، انفجارهای هستهای، از بین رفتن منابع طبیعی، از بین رفتن دریاچهها و آلوده سازی منابع حیاتی
و- بحرانهای انسانی که در اثر اختلال در کارکرد منابع انسانی رخ میدهد و موجب آشفتگی اساسی میشود.
مدیریت بحران:
تعریف مدیریت بحران:
«فرآیند برنامهریزی مقامات مسئول است که با مشاهده و تجزیه و تحلیل به صورت یکپارچه، جامع و هماهنگ با استفاده از ابزارهای موجود تلاش میکند از بحرانها پیشگیری کنند و یا در صورت بروز آنها در جهت کاهش آثار، آمادگی لازم، امداد رسانی سریع و بهبود اوضاع تا رسیدن به سطح وضعیت عادی تلاش کنند .و یا در صنعت آمادگی در برابر وضعیتهای اضطراری و مخاطره آمیز که نیاز به مدیریت خاص تمرکز یافتهای بنام مدیریت بحران دارد که جهت تهیه و تدوین اهداف، سیاستها، خطمشیها، راهبردها و راهکارهای اجرایی با شرایط موجود در هر واحد صنعتی مطابقت داشته باشد».
عدم تشابهات بنیادین بحرانها , مدیریت بحران را بسیار مشکل و منحصر بفرد مطرح میکند که بایستی به صورت مجزا مورد مطالعه قرار گرفته و راههای مبارزه با آن بررسی شود.
مدیریت بحران در واقع به مجموعهای از مهارتها و یا فرایند تحقیق گفته میشود که در هنگام وقوع مخاطرات غیر متعارف و یا وضعیت مشکل بکار گرفته میشوند .
اهداف مدیریت بحران :
بطور خلاصه اهداف مدیریت بحران عبارتند از:
الف- پیشبینی بحرانها و مخاطرات
ب- پیشگیری بحران
ج- مهار بحران
د- بازگرداندن شرایط به وضعیت عادی
استانداردهای بین المللی و مدیریت بحران:
در سازمانهای جهانی مرتبط مدیریت بحران , استانداردهایی را تدوین نمودهاند که به برخی از آنان در ذیل اشاره میشود:
1-سیستم مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط زیست HSE- MS
2- استاندارد 7-4-4/ ISO 14001 : آمادگی و واکنش در وضعیتهای اضطراری
3- استاندارد 7-4-4/ OHSAS 18001 : آمادگی و واکنش در وضعیتهای اضطراری
4- استاندارد 1-5-3-4-/AS 4804 : طرحهای شرایط اضطراری یا بلایای طبیعی
تاثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات در مدیریت بحران شهر مشهد:
شهر مشهد همچون بسیاری از شهرهای ایران روی گسل های زلزله قرار دارد و از مهم ترین بحران هایی که مشهد را تهدید میکند حوادث طبیعی نظیر زلزله، سیل، باد، توفان و اخیرا آلودگی هوا است.
مشهد از 8 سال قبل با حمایت شهردار محترم این شهر کار مدیریت بحران را شروع و در سه قسمت این فعالیت ها را تقسیم بندی کرده است؛
1- احداث زیرساخت های مدیریت بحران: همچون ساخت 11 پایگاه چندمنظوره مدیریت بحران در شهر مشهد که بناست این تعداد به 60 پایگاه برسد. در هر ناحیه یک پایگاه در هر شهرداری یک پایگاه و 5 پایگاه معین ساخته خواهد شد.
2- احداث بزرگترین پارک آموزشی مدیریت بحران در خاورمیانه که مشابه آن در ژاپن ساخته شده است. مشهد سالانه میزبان 20 میلیون نفر از داخل کشور است و به طور تقریبی هر ایرانی در طی 5 سال حداقل 1 بار به این شهر سفر میکند و این می تواند یک آموزش عمومی و موثر حتی برای آشنایی زائرین با بحث مدیریت بحران باشد.
3- سومین کار ساخت اتاق بحران شرق کشور است؛ با ترکیبی از شهرداری، استانداری و وزارت کشور آموزشهای عمومی را برای مدیران میانی و مدیران ارشد آغاز و این آموزش ها را در چند دوره ادامه داده ایم. حتی دوره های آموزشی برای مدیران سراسر کشور در مشهد برگزار و در کنارش آموزش شهروندان را در رسانه ها به همراه طرح دوام ثامن نیز پی ریزی کرده ایم تا ارائه آموزش های عمومی در محلات نیز به راحتی انجام شود.
علاوه بر این اقدامات عضویت در مجامع جهانی هم در میان برنامه های مدیریت بحران مشهد است. مشهد اولین شهری است که در طراحی مدل زلزله تا قبل از 2012 نقشه خطرپذیری شهرهای آماده را با همکاری سازمان فاوا طراحی کرده است و اخیرا مدل خطرپذیری مطرح که ترسیم دینامیکی مدل خطرپذیری زلزله جهانی مدنظر است.
فاز یک این پروژه در مشهد اجرا شده است.
برای اینکه مدیران و متخصصان مدیریت بحران بتوانند اهداف فوق را محقق نمایند قبل از هر چیز نیازمند یکسری چک لیستها، ابزارها و امکانات متنوع هستند که حیاتیترین آنها دسترسی به اطلاعات و سیستمهای اطلاعاتی و ارتباطی پایدار، بهروز، جامع، دقیق و یکپارچه هستند که بتوانند بلادرنگ و به موقع در تمام مراحل مدیریت بحران از آنها بهرهمند شوند که در سطور بعدی به معرفی و اهمیت نقشهای برخی از آنها اشاره میشود.
رشد روزافزون رایانه و فناوریهای ارتباطی بطور قابل توجهی پتانسیل خروجیهای پژوهشی را افزایش داده است. تلفیق محاسبات ابزارگرا و سامانههای ارتباطی مناسبترین رهیافت تقویت همکاری دانشی است که خود نیازمند زیرساخت اطلاعاتی مناسب میباشد.
سیستمهای اطلاعاتی به مجموعهای از سختافزارها، نرمافزارها و تکنولوژیهای وابسته و منابع مختلف اطلاق میشود که با یکدیگر متشکل، سازماندهی و یکپارچه شده، و زمینه جمعآوری، ذخیرهسازی، پردازش، تولید و تبادل اطلاعات را به صورت مکانیزه فراهم مینمایند و محصول نهایی این سیستمها اطلاعات و دانش لازم جهت برنامهریزی و مدیریت میباشد.
سیستمهای اطلاعاتی از نظر کاربرد ماهیتهای مختلفی دارند بعضی از این سیستمها پشتیبان تصمیم هستند (DSS) و بعضی پشتیبان عملیات (OSS)، تعدادی از IS ها در پردازش اطلاعات نقش دارند (PSS) و تعدادی دیگر پشتیبان ارتباطات (CSS) هستند.
سیستمهای اطلاعاتی کاربردی ,که در یک مدیریت بحران نقش مهمی را ایفا میکنند عبارتند از:
الف: سیستمهای اطلاعات مدیریتی (MIS):
که خود دارای انواع گوناگونی هستند همچون سیستم اطلاعات اجرایی(EIS) سیستم اطلاعات استراتژیک SIS – سیستم اطلاعات پشتیبان تصمیم -DSSسیستمهای خبرES - سیستمهای پردازش تبادلات TPS
ب- سیستمهای اطلاعات جغرافیایی (GIS):
که عمدتاً اطلاعات جغرافیایی را به صورت کمی و گرافیکی ذخیرهسازی نموده و امکان بازیابی آنها را به صورت اتوماتیک در اسرع وقت فراهم میکند (O,Brien , 2003 , P.359) اطلاعاتی همچون نقشهها، مختصات جغرافیایی منابع طبیعی، تاسیسات مختلف شهری و زیرزمینی مثل شبکههای آب، برق، مخابرات، جادهها و غیره
ج- سیستمهای اطلاعات اسنادی (DIS):
این سیستمها کلیه دادههای اسنادی و اداری را به صورت بانکهای اطلاعات منسجم و یکپارچه سازماندهی و ذخیرهسازی نموده تا در موقع لزوم در اختیار قرار دهند. اطلاعاتی همچون بخشنامهها، مکاتبات اداری، بایگانی، قوانین، قراردادها، گزارشها، آئیننامهها، اسناد علمی، نتایج تحقیقات و غیره را شامل میشوند.
د- سیستمهای اطلاعات ارتباطی (CIS):
در هنگام مدیریت بحران مهمترین عاملی که موفقیت اجزای طرحهای عملیاتی را تضمین میکند ارتباطات صحیح، مشارکت، هماهنگی و یکپارچگی کلیه عناصری است که به نحوی از انحاء در سرنوشت بحران نقش دارند. CIS ها در اطلاع رسانی، بسیج و سازماندهی عوامل خصوصاً مردم، جنگهای اطلاعاتی، پیشگیری از شایعات و ایجاد محیط و جوی آرام کاربرد بسیار گسترده ومهمی دارند.
امروزه بانکهای اطلاعاتی بسیار پیشرفته و توانمند با استفاده از ابزارهایی همچون هوش مصنوعی، داده کاوی، سیستمهای خبره و غیره که به برخی از آنها در فوق اشاره شد قادرند که ضمن ذخیره سازی حجم عظیمی از اطلاعات آنها را طبقهبندی و پردازش نمایند و بوسیله آنها کلیه علائم، نشانهها، خصوصیات و تبعات مجموعه گستردهای از حوادث و رویدادهای مختلف را به صورت گزارشات جامع، دقیق و تفکیک شده طبقه بندی و ذخیرهسازی نموده و در کمترین زمان از راه دور و نزدیک در اختیار مدیران قرار می دهند.
کاربرد دیگر سیستمهای اطلاعاتی , مدل سازی حوادث و شبیهسازی آنها میباشد که با استفاده از آنها امکان پیشبینی حوادث و بررسی تبعات آنها امکانپذیر میگردد چون در بسیاری از موارد رویدادها و اتفاقات, معلول تعامل صدها متغیر و فاکتور میباشد که بهترین ابزار تحلیل و پیشبینی ,سیستمهای پردازش تبادلات (TPS) میباشند که قادرند به صورت خودکار و هوشمندانه هزاران متغیر (علت و معلول) را با هم مقایسه کرده و با محاسبات دقیق یک تصویر و برداشت کلی بدست داده که کمک موثری به تحلیلگران خواهد بود.
یا بطور مثال سیستمهای هشدار دهنده که بموقع علائم و نشانهها و مخاطرات را دریافت و ارزیابی نموده و هشدارهای لازم را میدهند. GISها میتوانند حاوی میلیونها نقشه جغرافیایی در مورد مناطق احتمالی زلزله، سیل، آتشفشان، گردباد و طوفان باشند که بصورت دینامیک دائما در حال ثبت رویدادهای جغرافیایی بوده و ابزار مناسبی برای پیشبینی هستند و با استفاده از شبیهسازی بحرانها نشانهها و علائم یک بحران وتقعی که قبلا اتفاق افتاده است کدبندی شده، آثار و تبعات بحران شناسایی و در بانک اطلاعاتی ذخیره میشود و سپس با استفاده از یک مدل الگوریتمی کلیهی تغییرها، فرآیندها و عملیات انجام شده بصورت یک سناریوی مجازی مجسم و بازسازی میشود.
فرآیند برنامهریزی مدیریت بحران و نقش فناوری اطلاعات در آن
1-ایجاد هماهنگی و یکپارچه سازی کلیه سازمانها و نهادهایی که بنحوی از انحاءا در اجرای مدیریت بحران نقش خواهند داشت.
2- جمعآوری، سازماندهی و تحلیل اطلاعات در مورد سوابق کامل بحرانهای قبلی، تحلیل و ارزیابی بحرانها، تجربیات کسب شده، بررسی و ریسکهای احتمال و شیوههای مبارزاتی احتمالی، مطالعه شرایط از هر نظر، که ستاد مبارزه با بحران باید اطلاعات خود را در قالب سیستمهای اطلاعاتی منسجم به شکل بانکهای اطلاعاتی یکپارچه و شبکهای سازماندهی و ذخیرهسازی کند.
در مورد بحرانهایی که احتمال وقوع آنها زیاد است ستاد مبارزه با بحران موظف است با استفاده از GIS, GPS, ES وOIS کلیه نشانهها و علائم اولیه بحرانها را شناسایی، ارزیابی و تجزیه تحلیل نمایند.
3- تعیین و تدوین خطمشیها، استراتژیها، برنامهها و طرحهای جامع مدیریت بحران
4- سازماندهی و توزیع منابع انسانی و مادی
فرآیند مهار بحران و بازگشت به وضعیت عادی
1-کنترل و نظارت عملیات : با استفاده از ICT و سیستمهای هماندیشی از راه دور(Teleconferencing) میتوان از هر نقطهای بحران را مدیریت و کنترل نموده و در هر لحظهای تصمیمات جدیدی را اتخاذ کرد.
2- پیشگیری از سوء استفادههای قانونی:
میتوان با استفاده از سیستمهای اطلاعاتی اسناد اداری (DIS) و GIS جلوی این معضل را گرفت.
3- امداد و نجات:
میتوان با استفاده از سیستمهای اطلاعاتی پیشرفته چونTPS ها کلیه اطلاعات پشتیبانی از مهار بحران را ذخیره و تجزیه و تحلیل نموده و به عنوان چراغ راهنمای امداد رسانی و نجات مورد استفاده قرار گیرند.
مولفههای سیستمهای سامانه تصمیمگیری مدیریت بحران
1-زیرساخت ارتباطی مانند ماهوارهها، شبکههای اختصاصی مجازی و ...
2- پایگاه داده یا سامانه مدیریت پایگاه داده (DBMS)
3- سامانه جمعآوری و نمایش اطلاعات مثل تلفنهای همراه، رایانههای جیبی و شخصی
4- سامانه پردازش و یکسان سازی ماننده تکنولوژی XML
نقش سیستمهای اطلاعات جغرافیایی (GIS) در مدیریت بحران
برای کنترل بحران و رفع آن نیاز به آمادگی از پیش و الگوی از پیش تعیین شده برای یکپارچگی و گردش اطلاعات، سازماندهی، تصمیمگیری، برنامهریزی و هماهنگی میباشد. نبود این الگو مشکلات پیچیدهای را در حین بحران ایجاد مینماید. مثلاً یکی از عمدهترین شرایط پس از سانحه کمبود اطلاعات و عدم اطمینان از صحت آَنهاست. تلاش برای برقراری آمادگی بهتر و پیشگیری از حوادث، از اولویتهای کارگزاران کمک رسانی و مجریان آن میباشد. به همین دلیل، نیاز به اطلاعاتی کامل و بازبینی شده درباره حوادث و تاثیرات انسانی و اقتصادی آن احساس میشود. برنامهریزان، سیاست گزاران و کارگزارانی که در امور مربوط به کمک رسانی درگیر هستند، نیاز مبرم به اطلاعات درست و سریع و در عین حال حتی المقدور یکپارچه دارند.
سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) میتواند بخش مهمی از چاره سازی برای مسایل مربوط به مدیریت حوادث باشد. اطلاعات یکپارچه، درست و به موقع، مهمترین بخش از هر برنامه مدیریتی مهم و اضطراری موفق میباشد. سیستم اطلاعات جغرافیایی این نوع اطلاعات را فراهم می کند. سیستم اطلاعات جغرافیایی می تواند نقش سازنده و مفیدی را در انتقال سریع اطلاعات ایفا کند . تصمیم گیری دقیق و صحیح نیازمند دسترسی هر چه بیشتر به اطلاعات جغرافیایی و آماری است و استفاده صحیح از اطلاعات نیازمند سیستمی است که این مهم را تسهیل نماید. سیستم اطلاعات جغرافیایی پاسخگوی این نیاز است. اطلاعات منتج شده از GIS نقش بسیار مهمی را در مدیریت حوادث و پیش گیری از بحران ایفا میکند. کاربرد موثر آن نه تنها به ویژگیهای تکنیکی مربوط میشود بلکه تحت تاثیر فاکتورهایی مانند جمع آوری دادهها، پردازش و پخش، ایجاد ظرفیت، توسعه نهادی و به اشتراک گذاردن اطلاعات میباشد. روش سیستم اطلاعات جغرافیایی عبارت از مجموعهای است که با بهرهگیری از امکانات و ابعاد پیشرفته علوم نقشهبرداری و جغرافیا جهت ذخیره ـ بهکارگیری و تحویل و ارایه خروجی اطلاعات جغرافیایی، توانایی انسان در دستیابی به اطلاعات مکانی و توصیفی به صورت یکپارچه را افزایش میدهد. این سیستم به ما این امکان را میدهد که با بهرهبرداری مناسب، کلیه اطلاعات جغرافیایی را گردآوری سازیم و به کمک رایانهها هرگونه فعالیت بازنگری در اطلاعات و وارد نمودن اصلاحات را میسر میسازد.
سیستم اطلاعات جغرافیایی و یکپارچگی اطلاعات در شهرداری مشهد
سازمان فاوای مشهد همگام با پیشرفت روز افزون تکنولوژی ، با اقدامی درخور توجه ،امکانات نرم افزاری و سخت افزاری خودرا کاملا افزایش داده و تجهیزات مورد استفاده خود در بحث سیستم های اطلاعات جغرافیایی را به روز نگه داشته است.
در جهت برنامه ریزی مناسب ، در دسترس بودن اطلاعات، مورد نیاز و ضروری است. اطلاعات نقش مهم و حیاتی را در این فرآیند بازی می کند و با توجه به این نکته که حدود 80 درصد از اطلاعات به دست آمده از محیط زندگی بشر دارای بعد جغرافیایی میباشند، GIS یکی از مهمترین بخش های صنعت فناوری اطلاعات می باشد. به دلیل ماهیت کامپیوتری سیستم اطلاعات جغرافیایی می توان حجم اطلاعات بسیار زیادی را در مورد یک نقطه و یا منطقه خاص هم زمان و به صورت یکپارچه ذخیره کرده و در تحلیل ها از آن استفاده کرد. هنگامی که با نقشه های کاغذی کار می کنیم با دو نوع محدودیت مواجه هستیم؛ اول محدودیت سطح کاغذ زیرا کاغذ نقشه نمی تواند از حد معینی بزرگتر شود. بنابراین باید نقشه را در کاغذ های جدا از هم رسم نمود تا با در کنار هم قرار دادن آنها نقشه کامل به دست آید.در حالی که در سیستم کامپیوتری نقشه ها به صورت یکپارچه (Seamless) در اختیار کاربر قرار دارند.
دوم محدودیت رسم اطلاعات بر روی کاغذ، به دلیل کمبود جا ما نمیتوانیم کلیه اطلاعات مربوط به یک منطقه را بر روی کاغذ درج نماییم، همچنین عوارض را نمی توان از یکدیگر تفکیک نمود، بنابراین مجبوریم نقشه های متفاوتی را از یک منطقه تهیه کنیم. در حالی که در یک سیستم اطلاعات جغرافیایی این محدودیت وجود ندارد و با تغییر در وضعیت نمایش لایه های اطلاعاتی، می توان نقشه های مختلف یک منطقه را مشاهده کرد. GISیکی از کارآمد ترین ابزارها برای تصمیم گیری مدیران است، زیرا به کمک آن به بهترین و گویاترین وجه می توان گزارش های تصویری روشنی از یک محدوده جغرافیایی را در اختیار مدیران قرار داد، تا در تصمیم گیری از آن استفاده نمایند.
تعداد صفحات : 32
فرمت فایل : Word