کاربرد خط و خوشنویسی در معماری

اختصاصی از کوشا فایل کاربرد خط و خوشنویسی در معماری دانلود با لینک مستقیم و پرسرعت .

کاربرد خط و خوشنویسی در معماری

38 صفحه در قالب word

مقدمه :

افسانه پیدایش خط:

تا کنون درباره ابداء یا شروع آغازین خط روایات و افسانه های بسیار نقل شده است. همانطوریکه راجع به مبداء یا ابداء زبان افسانه های زیادی بیان شده است. روایتی موجود است که نخستین مبتکر خط « کادموس »؛ شاهزاده فینقی و بنیانگزار شهر « تَبِس » بوده که برای نخستین بار الفبا را تدوین کرده است و سپس به یونان آورده است. بنا بر روایت یک افسانه چینی مخترع خط یک الهه اژدهای چهار چشم بوده. در افسانه دیگر چینی نقل شده است که ابتدا، خط به صورت خطوط و نشانه هایی بر روی لاک یک لاکپشت به انسان رسید. نیز طبق یک افسانه ی ایرلندی « اُدین » مختر ع خط رمزی یا « رونیک » بوده. در افسانه های بابلی و مصری خدای « نِبو » و خدای « ثوْث » ودیعه دهنده ی خط به انسان بوده بوده اند. و بلاخره، بنا به نقل یکی از علمای « تالمود » به نام « رابی اِکیبا » الفبا قبل از خلقت انسان وجود داشته است. و طبق روایات اسلامی الفبا توسط خداوند به انسان عطا شد.

1 - آغاز و مراحل تطور خط

الف ) خطوط تصویری: ........ ( یک ضرب المثل چینی می گوید: یک تصویر مظهر بیش از هزار کلمه است. ) در لاتین به معنای نقاشی است. این نام اصطلاحا در علم زبانشناسی و شناخت و تطور خط به کهن ترین مرحله آغاز خط اطلاق می شود. در این مرحله تصاویر سمبل و ارزش مفاهیم انسانی را دارا می باشند و می توانند قدیمی ترین مدارک مستند ثبت شده توسط انسان منظور گردند. البته قبل از این مرحله ی طبقه بندی شده در تطور خط، انسان آثار قدیمی تری در اشاعه منظور و نظر ابتدایی خویش دانسته است که آن ها را در اصطلاحا نقوش پیش از تاریخ همچون نقوش ثبت شده در بعضی ارتفاعات و درون غار ها مشاهده می کنیم مانند؛ ارتفاعات هجیران مهاباد، کوه دشت لرستان، غار میرملاس، دوشه، همیان، منطقه قوجستان جمهوری آذربایجان و نماد هایی در جنوب فرانسه از جمله غار معروف « اسکو ».

ب ) خط هیروکلیف: مرحله ی دیگر خط، هیروکلیف می باشد که در آن تبدیل تصویر به صوت یا آوا است. یعنی تصاویر به عنوان آوا استفاده می شود. در این مرحله می تواند استفاده از اشکال ساده جهت انتقال معنای ساده آن ها باشد که بعد ها به صورت واژه نگاره ها در این نظام نوشتاری ایفای نقش می کنند.

ج ) استفاده از شناسه ها: مرحله ی دیگر استفاده از شناسه ها است. برای مثال در زبان مصری jb  به معنای بز است و jbi  به معنای تشنه بودن، حال با توجه به این که در نظام تصویری خط هیروکلیف نشانی برای مصوت ها وجود ندارد لذا از این تصاویر وقتی منظور بز است، شکلی از بز به آن اضافه می کنند و چناچه منظور تشنه بودن باشد تصویر انسان دست به دهان را به آن اظافه می کنند. به تصاویر بز و انسان در این عبارات شناسه گفته می شود.

د ) تبدیل تصویر به هجا: مرحله ی بسیار مهم دیگر در تطور خط، مرحله ی تبدیل و تحول خط از تصویر به هجای میخی و الفبا است. این تحول یعنی تبدیل تصویر به هجاهای خط میخی و الفبایی البته برای هجاهای خط میخی یعنی حدود دو هزار سال قبل از تبدیل تصویر به الفبا صورت گرفته است. زیرا قدیمی ترین کتیبه ها ی نوشته شده به خط الفبایی فینقی مربوط به اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره ی اول قبل از میلاد است،‌ در صورتی که کتیبه های میخی از حدود سه هزار سال قبل از میلاد به بعد به بعد نوشته و ثبت شده اند.

2 - کتیبه ها:

الف ) کتبه های غیر منقول مستقل؛ کتیبه هایی هستند که به مناسبت ها و مراسم خاص در صخره ها به همراه نقش برجسته کنده شده باشد. مانند رزم اردشیر بابکان با اردوان در فیروز آباد.

ب ) کتیبه های غیر منقول وابسته به اثر ( معماری ): کتیبه هایی هستند که روی آثار و بناهای تاریخی حک شده باشند. مانند کتیبه های فارسی باستان در پاسارگاد.

ج )‌ کتیبه های منقول مستقل: به کتیبه هایی گفته می شود که منحصرا به منظور نوشتن خط روی آن ها ساخته شده باشد. مانند الواح گنجینه ی تخت جمشید.

د ) کتیبه های منقول وابسته به شیء: به کتیبه هایی اطلاق می شود که به دلایل مختلف روی اشیاء می آیند. مانند کتیبه های منقوش روی ظروف و ادوات جنگی.

خوشنویسی در هنر ، معماری اسلامی و مساجد

آیا تا به حال شده است کتیبه ای را در مسجد یا حسینیه با دقت بخوانیم؟ آیا تا به حال به نقش آن در زیبایی مسجد فکر کرده ایم؟ به راستی چرا این قدر مساجد ما از کاشی کاری هایی که منقش به آیات قرآنی است پر شده است؟ آیا امروزه مسجدی را می توان در نظر گرفت که آیه ای، حدیثی یا مطلبی با خط زیبا به دیواره های آن، چشم هر بیننده ای را به خود جلب نکند؟ یکسری امور در انسان به عنوان فطریات شمرده می شود مثل حقیقت جویی، گرایش به خیر و فضیلت، هنر، خلاقیت و عشق و پرستش. در کتاب فطرت اثر استاد شهید مرتضی مطهری آمده است: “اموری که از قدیم صنایع مستضرفه نامیده شده اند، مثل خط که یک هنر خیلی قدیمی است [خلق نوعی زیبایی است.] خط بسیار زیبا برای انسان ارزش فوق العاده ای دارد و انسان آن را حفظ می کند. قرآنی که با خط بسیار زیبا نوشته شده باشد، ده بار هم اگر انسان آن را دیده باشد دفعه یازدهم باز می خواهد ببیند، بلکه صدبارهم دیده باشد، دفعه صدو یکم باز می خواهد تماشا کند” شهید مطهری این مباحث را ذیل بحث فطرت آورده اند که ام المسائل معارف اسلامی دانند. این سخنرانی در سال 1355 توسط ایشان ایراد شده بود که در ادامه با تعریف کردن خاطره ای از پدر مرحومشان ادامه می دهند: “مرحوم ابوی ما (رضوان الله علیه) که خط خودشان هم خوب بوده است، به خط مخصوصا علاقه خاص داشته اند. ایشان می گفتند اگر قرآن خیلی خوش خط دست من باشد دیگر نمی توانم بخوانم، چون آن قدر خیره می شوم به خطش و به زیبایی اش که از خواندن آن باز می مانم. نمونه خط زیبا کتبیه بایسنقر است در جلوی ایوان مقصوره [در حرم امام رضا علیه السلام.] در آن کتیبه بزرگ که جلوی پیشانی ایوان است و بایسنقر که پسر گوهرشاد بوده، خودش در آخر کتیبه نوشته است: “کتیبه بایسنقر بن شاهرخ بن امیرتیمور گورکان” گوهرشاد زن شاهرخ بوده و بایسنقر پسر او. در خط ثلث دیگر نظیری برای بایسنقر نیامده است، نه قبل از او کسی چنین نوشته است و نه بعد از او کسی توانسته بنویسد. با اینکه علیرضا عباسی که در زمان شاه عباس می زیسته، فوق العاده خطاط خوبی است و نمونه های خطش که اکنون در اصفهان یا در قم در مقبره شاه عباس هست، فوق العاده زیباست ولی [به پای بایسنقر نمی رسد(]1)“ در فطریات در بعضی امور دو سه مقوله باهم توام می شوند. مثلاکسی که شعر زیبایی می سراید هم خلق و ابداع داشته است، هم زیبایی که گرایشی فطری است را پاسخ گفتند. در مورد خط زیبایی که بر روی کاشی کاری ها، در مساجد و حسینیه ها و ... نیز وجود دارد، می توان گفت چندین حس فطری درگیر است: اول که نوعی ابتکار و خلق است: *گرچه هرنوع خطی، اصولی دارد مثلااصول خط نسخ با ثلث و نستعلیق و شکسته نستعلیق و هما و ... فرق می کند و از آن طرف هم، هیچ دو خطی را نمی توان پیدا کرد که 2 خطاط و یا حتی 1 خطاط نوشته باشند و این 2 مکتوب عین هم باشند. پس در هر خطی، نوعی ابتکار و خلاقیت موجود است. دوم: حس زیبایی است. انسان از آنجا که مخلوق خدا است، و باید خودش را خدایی کند، در مقابل خدای جمیل، وظیفه زیبا شدن را دارد. این زیبا شدن در همه امور مطرح است و زیبایی هم فقط به معنی مادی و محسوس آن نیست. چه اینکه ما احسان را هم جزء مقوله زیبایی می شمریم. ولی سپاسگزاری و نیکی پاسخ دادن به نیکی دیگران را مثل شیء و چیزی نیست که بگوییم شی زیبایی است. در واقع وقتی “ان الله جمیل و یحب الجمال” ماهم باید زیبایی را دوست داشته باشیم. و البته در فطرت و خلقت ما، این گرایش نهفته و موجود است. از مواردی که زیبایی به آن تعلق می گیرد اعمال انسان است. آن چنانچه ما باید در گفتار خود که محصول اندیشه و زبان است، باید رعایت زیبایی را بکنیم و از کلمات زشت در کلام پرهیز کنیم، در نوشتار هم باید، زیبا بنگاریم. حضرت علی می فرمایند: الخط لسان الید(1/86[ )ص 49] و نیز چنانچه کلام زیبایی نافذتر از تیر باشد، خط زیبایی هم چنین تاثیری را بگذارد. رب کلام انفذ من سهام(4/69()2) البته صرف زیبایی خط در نوشته ای مهم نیست، بلکه مضمون سخنی که می خواهد بگوید اگر زیبا نوشته شود، تاثیر فزاینده ای دارد. لذا حضرت علی می فرماید: رسول الرجل ترجمان عقله و کتابه ابلغ من نطفه:(3) فرستاده آدمی، ترجمان عقل اوست و نوشته و کتابش گویاتر از سخنش است. سوم: مورد دیگری که باعث جذابیت و ماندگاری خط در معماری اسلامی شده است بحث حقیقت جویی و پرستش است که باهم مرتبط می باشد. بدین معنی که: انسان که فطرتا حقیقت جو ا ست و علم را علاوه بر وسیله، به عنوان هدف ذاتی هم آن را یاد می گیرد، از مصادیق علم و علم کامل و حقیقت کامل که در قرآن است با مسئله پرستش باهم جمع شده است. یعنی وقتی فردی به آیه ای از قرآن که بر روی دیوار مسجد است نگاه می کند، از طرفی ابتکار و خلاقیت و خط زیبای خطاط را تحسین می گوید و از طرفی هم در مضمون این نوشته که آیه قرآن است هم به عنوان مطلبی یادگرفتن از قرآن، این آیه را می خواند و هم از طرفی با خدای خویش رابطه برقرار کرده و او را پرستش کرده است، چون در آن لحظه حداقل به آیه (فاقرووا ما تیسر من القرآن) عمل نموده است.

    و این است راز و رمز اهمیت و جایگاه خطاطی در معماری اسلامی و در مساجد ما.

    پیامبر در مورد خوش خطی می فرمایند: الخط الحسن یزید الحق و ضحا(4:) یعنی خط نیکو، وضوح حق را افزون می کند.

    در مورد مباحث فقهی نگارش آیه یا ذکر خدا روی دیوار مسجد یا محراب، احادیثی وجود دارد از جمله: از امام موسی بن جعفر(علیه السلام) در مورد مسجدی که در قبله آن، قرآن یا چیزی از ذکر خدا نوشته شود، پرسیده شد: فرمودند: طوری نیست(5) البته سزاوار است در نوشتن آیات و احادیث بر روی دیوار مساجد، در کنار رعایت زیبایی، کیفیت نوشتن هم طوری باشد که مومنین اگر در غیر نماز بخواهند، آن را بخوانند، بتوانند؛ چرا که هدف اصلی همانا خواندن آیات الهی است و متذکر شدن.(6) اینجا لازم است متذکر شویم که بعضا در کتیبه ها، محراب و دیوارهای مساجد، خط های بسیار آ شفته و درهم به کار می رود. که ظاهرا مناسبتی ندارد چون وقتی فردی نتواند، آیات یا احادیث را بخواند، آن متن، صرف نوشته هنری محسوب می شود و نه قرآن یا حدیثی که به خط زیبا و خوانا نگاشته شده است. آیت الله سید مرتضی نجومی می گوید: “هنری که با تعهد مکتب و اسلام، به وجود بیاید، به جاودانگی اسلام، جاودانه و به مقبولیت او، مقبول می افتد ... اسیر شخص و زمان نیست، هر ببیند و بفهمد، لذت می برد در هر زمان و مکان که باشد یا حتی مسلمان هم نباشد”(7) ایشان در ادامه می گوید: البته اسلام نسبت به بعضی از هنرها، علاقه ای نشان نداده بلکه نفی هم کرده است(8) اما نسبت به بعضی دیگر، رغبت و تمایل نشان داده، بلکه اشتغال به آن را خود عبادتی دانسته که ثواب اخروی هم دارد. در هیچ دینی چون اسلام به هنر خط اهتمام نشده است. مثلادر آیات متعددی: از اولین آیات نازل شده بر پیامبر(اقرا بسم ربک الذی ...) که سخن از خواندن است شروع می شود تا حتی قسم به قلم: ن و القلم و ما یسطرون و نیز تا آنجا که حتی خدا در مقام معرفی خود می فرماید: اقرا ربک الاکرم الذی علم بالقلم.

    پیامبر اکرم هم می فرمایند: هرکه (بسم الله الرحمن الرحیم) را به خطی خوش بنویسد، به بهشت داخل شود. “بی شک و بدون اغراق خط اسلامی در زیبایی و جمال، سلامت و معنویت، در میان هنرهای اسلامی سرآمد و پیشرو در رتبه اول است، هیچ گاه به خدمت طاغوت در نیامده که طاغوت را هم به خدمت در آورده است. آیت الله نجومی در ادامه خاطره ای از علامه محمدتقی جعفری نقل می کنند که وقتی علامه به منزل ایشان تشریف آوردند، حدیثی را که با خط زرین نوشته بودند که: (زخارف الدنیا تفسیر العقول الضعیفه) زینت ها و زخارف دنیا، عقل های ضعیف و ناتوان را فاسد می کند. به صورتی که علامه محو آن شدندوآرزو می کردند که ای کاش در دو سخنرانی قبلی شان که (حیات معقول و فلسفه هنر از نظر اسلام) بود، این حدیث را مورد استناد و استفاده قرار می د ادند. قابلیتی که خط دارد این است که می توان آن را، به شیوه دلخواه تنظیم کرد و نوشت و چه زیباست جملاتی مثل (اشهد ان لااله لله وحده لاشریک له و اشهد ان محمدا عبده و رسوله ...) که به صورت انسانی در حال تشهد نگاشته شود تا تطابق کامل بین ظاهر و معنی بوده باشد یا مثلاحدیث معروف سفینه را به صورت سفینه شناور در اقیانوس، نوشته شود که پیامبر فرمودند: مثل اهل بیتی کمثل سفینه نوح، من زکی ها نجی و من تخلف عنها غرق.

    به تعبیر آقای غلامرضا طاهریان نکاتی در خط کوفی است که به زیبایی آن افزوده است و البته این اصول در مورد دیگر خطوط اسلامی مثل نستعلیق، نسخ و ثلث و معلی هم به نحوی موجود است: اصل دور و چرخش که بیانگر نوعی طواف و تسبیح است و نیز نوعی ازلیت و ابدیت را می سازند، اصل تمرکز و محوریت که ارتباطی با توحید دارد. اصل مساوات و اینکه حروف، بایستی در بین 2 فاصله خطی مشخصی نوشته شوند، اصل تکرار و تداوم، اصل تشابه، اصل تقارن، که چه در مورد خود کلمه مطرح است یعنی کلمه را چه از راست بخوانیم و چه از چپ، یکی است و در مورد جمله نیز اگر به صورت چلیپا نوشته شود، این تقارن، و تناسب نمودار است و نیز اصل گره خوردگی که نشانه محبت و وحدت است و نیز اصل ترکیب یا اکمپوزیسیون.

ممکن است هنگام انتقال از فایل ورد به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است

متن کامل را می توانید در ادامه دانلود نمائید

چون فقط تکه هایی از متن برای نمونه در این صفحه درج شده است ولی در فایل دانلودی متن کامل همراه با تمام ضمائم (پیوست ها) با فرمت ورد word که قابل ویرایش و کپی کردن می باشند موجود است