از قرن دوم هجری بخشی از اندیشه ی سیاسی در زمینه حکمت عملی متأثّر از متون ایرانیان پیش از اسلام در زمینه آداب ملوک و آیین کشورداری شکل گرفت و کتاب هایی با عنوان سیرالملوک یا سیاست نامه در تداوم اندرزنامه های دوره ساسانی تالیف شد. حکمت عملی مطرح در سیاست نامه ها، مجموعه ای از میراث علمی و الگوهای عملی و تجارب تاریخی گذشتگان است که سیاست نامه نویسان ـ که اغلب از کارگزاران دیوانی و درباری بودند ـ اصلاح عملکرد پادشاهان و در نهایت اصلاح و بهبود اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعه بود.
مملکت داری و آیین شهریاری برای رسیدن به جامعه ای آرمانی و انسانی از دیربار در سرزمین کهن ما رونق و روایی ویژه داشته است. ضرورت برقراری امنیت و آسایش و عدالت اجتماعی همراه با مدیریت و سیاست مملکت داری در چنین سرزمینی که از دیرباز بر اساس حکومت سلطنتی استوار نبوده است . وجود حکومتی نیرومند را بر اساس دو محور داد و خرد بایسته و شایسته گردانیده است. یکی از منابعی که برای آشنایی بیشتر و شناخت روشن تر تاریخ و فرهنگ درخشان و دیرینه سال ایران و هم دریافت نکته های تازه و ماندگار آداب و رسوم هنر و آیین مملکت داری ایرانیان می توان معرّفی کرد ، آثار ادبی وزین است . آثار ادبی که با گذشت اعصار نه تنها غبار قدمت در رخسارشان ننشسته بلکه هر روز بیشتر از دیروز خودنمایی می کنند و به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از داشته های فرهنگ غنی ایرانی به چشم می آیند. چه بسا که بسیاری از آیین های شکوهمند و برجسته شهریاران خوب و بد و دستورالعمل شاهان و داد و بیداد در لابه لای این اسناد منثور و منظوم نهفته است. در این اسناد مبانی حکومت به گونه ای ظریف و دقیق در برابر چشم بینا و گوش شنوا قرار می گیرد، تا درسی باشد بر آنانی که می خواهند بر مردم حکم رانند.
در پایان نامه حاضر تلاش گردیده آثار استاد سخن سعدی شیرازی در حدّ توان مورد بررسی قرار گیرد البتّه از لحاظ آیین مملکت داری و حکومت گزاف نگفته ایم اگر علّت انتخاب آن را مقبولیّت مطالب سعدی در بین عوامّ و خواصّ بگوییم. اگر پیرمرد شبان بی سواد در دامنه کوه گوسفند چرانی می کند به زبان سعدی سخن می گوید و به این بیت تمثّل می جوید:
«گوسفند از برای چوپان نیست بلکه چوپان برای خدمت اوست»
و یاکفش دوز عوام بازاری چون سخن از کفش تنگ به میان می آید می گوید:
«تهی پای رفتن به از کفش تنگ» (دبیر سیاقی،1380، ص 355)
دردمند هجران کشیده ای که می خواهد دردهای درونی خویش را با بیانی رسا به زبان آورد جز این چه می گوید:
شب فراق که داند که تا سحر چند است؟ مگر کسی که به زندان عشق دربند است
(خطیب رهبر ، 1370 ،غزل60،ص92)
دانشمند بلند نظری که سالیان دراز عمر خود را به تجربه و آزمون صرف کرده است، پخته تر و رسیده تر از این عبارت چه می گوید: «هر که با بدان نشیند نیکی نبیند»، «هر چه زود برآید دیر نپاید» و ...
عارف پخته ای که سراسر جهان را اعضای یک پیکر می داند جوهر فکر خود را در گفتار شیخ می یابد:
«بنی آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار»
(خطیب رهبر، 1373،ص79)
و بالاخره
مرد سیاست پیشه ی کارآزموده برای اخلاق و مملکت داری گفتار استاد را باز می خواند:
«مزن تا توانی بر ابرو گره که دشمن اگر چه زبون دوست به
اگر پیل زوری و گر شیر جنگ به نزدیک من صلح بهتر که جنگ
چو دست از همه حیلتی بر گسست حلال است بردن به شمشیر دست
نخواهی که ضایع شود روزگار به ناآزموده مفرمای کار
سواری که بنمود در جنگ پشت نه خود را که نام آوران را بکشت
دو کس پرور ای شاه کشور گشای یکی اهل رزم و دوم اهل رای»
(دبیرسیاقی،1380،ص212)
«باری از کوچکترین کودک دبستان که تازه لب باز می کند تا بزرگترین پیر سالخورده که در عالم عشق حق و فناء به سر می برد، همگی زیر نفوذ ادبی و در سایه ی افکار آن گوینده بزرگوارند».
(همایی، جلال الدین، 1369، صص 366-366)
آری سعدی یک نفر بود امّا به چند زبان سخن رانده و سحر کلامش در جان ها اثر نموده و یادگار و ماندگار مانده است در پایان نامه ی حاضر تلاش شده در حدّ توان گوشه ای از هستی لایتناهی و قطره ای از اقیانوس معرفت شیخ توضیح داده شود . «تا چه قبول و افتد و چه در نظر آید.»
1-1 بیان مسأله:
حکومت و کشورداری و آیین شهریاری برای رسیدن به جامعه ای ایده آل و آرمانی و انسانی از دیرباز در سرزمین کهن ما رونق ویژه ای داشته است. شیخ اجل سعدی شیرازی به عنوان شاعری توانمند و نویسنده ای زبر دست که قسمت اعظم از زندگی حدوداً یک سده خویش را در سفربوده وهمچنین از روزگار تولددر خانواده ای که نشست وبرخاست با دربار داشته ، باسواد بودندوبه قول خود سعدیهمه قبیله ی من عالمان دین بودندونظر به اینکه عموم نوشته های سعدی ( علیهِالرَحمـة) نکات حکمت آمیز در قالب داستان وپند واندرز بوده وقسمتهای قابل توجّهی از آثار خویش را نیز به آیین حکومت ومملکت داری اختصاص داده است . از جمله در باب اول گلستان ،در سیرت پادشاهان به تفصیل در این باب سخن رانده برای مثال:
«انوشیروان عادل گفت: از روستائیان نمک به قیمت بستان تا رسمی نشود ودهخراب نگردد و گفت: بنیاد ظلم در جهان اوّل اندکی بوده است هر که بر او مزیدی کرده تا بدین غایت رسیده
«اگر ز باغ رعیّت ملک خورد سیبی برآورند غلامان او درخت از بیخ
به پنج بیضه که سلطان ستم روا دارد زنند لشکریانش هزار مرغ به سیخ»
(خطیب،1373 ،ص105)
همچنین در باب اول بوستان اشاره دارد به فضیلت خردمندی و بخشایندگی امرا که هر پادشاهی باید این خصایص را داشته باشد. دو صفت بخردی و بخشایش باید در وجود پادشاه مستحکم و استوار باشد تا بتوان در اقلیم وی زندگی کرد.
«طبیعت شود مرد را بخردی به امید نیکی و بیم بدی
گر این هر دو در پادشه یافتی در اقلیم و ملکش بنه یافتی
که بخشایش آرد بر امیدوار به امید بخشایش کردگار ».
(خزائلی،1381،ص68)
تلاش گردیده با مطالعه وجمعبندی موارد مربوط ببنیم چه آیینهایی حکومتی درآثار سعدی بیان گردیده وچه مقدار مدنظرقرار گرفته است .
1-2 : پرسش اصلی تحقیق:
نظریه های شیخ اجلّ سعدی شیرازی درباره ی آیین حکومت و مملکت داری چیست و با وجود مطالعات و تحقیقات انجام یافته در طول اعصار دچار چه تغییراتی گشته است؟
1-3: پیشینه تحقیق:
در آثار ارزشمند زبان و ادبیّات فارسی نکاتی در خصوص مدیریّت و سیاست در آثار سعدی مورد کنکاش قرار گرفته از جمله آقای دکتر دبیر سیاقی در مقاله ای تحت عنوان «آیین کشورداری و سیاست در آثار سعدی»موارد قابل استفاده ای را بیان نموده اند و نکاتی را مورد توجّه و توضیح قرار داده اند از جمله ناپسند داشتن گزند دیگران ، مصلحت اندیشی سعدی در سیاست و نیز جناب آقای منوچهر مظفرّیان درمقاله ای تحت عنوان «آیین مدیرّیت در نظر سعدی» نکات جالب و ارزنده ای را بیان نموده اند «سر فصل برنامه ی مدیریت سعدی، عدالت و رفاه خلق است این مضمون آسمانی در آثار سعدی جای آشکاری دارد (ذکر جمیل سعدی1373،ص229)همچنین آقای عبّاس رنجبر کلهرودی در مقاله ای تحت عنوان مدیرّیت و جلوه های آن در آثار سعدی (اندیشه های مدیریّت ایرانی،انتشارات جهاددانشگاهی ،تهران 1383)به توضیح موارد مربوط در این خصوص پرداخته است.
با این همه باید بیان داشت در هیچ یک از تحقیقات انجام یافته به طور کامل در خصوص آیین حکومت و مملکت داری سخنی به میان نیامده و وجود تحقیقی جامع و کامل جهت استفاده علاقه مندان ضرورتی است انکار ناپذیر که تحقیق حاضر در راستای این مهم فراهم گردیده است.
1- 4اهداف تحقیق:
هدف اصلی این تحقیقمشخص نمودن موارد مربوط به حکومت و آیین کشورداری در آثار سعدی شیرازی است تا با بررسی آنها و بیان موارد مربوط وضعیت آن زمان را با عصر امروزین مقایسه نموده ، دگرگونیهای انجام یافته را ملاحظه نمود.
1-5روش تحقیق:
مطالعه از نوع توصیفی و تحلیل محتوی است که با مراجعه به اسناد و کتب استاد سخن سعدی شیرازی از جمله کلّیّات ،گلستان ، بوستان ، غزلیّات ، قصایدو نصیحـة الملوک و نیز پایان نامه ها، سایت های اینترنتی، و سایر موارد و جمع بندی اطلاعات و فیش برداری،پس از تجزیه و تحلیلفیش ها بر اساس اولویت های تحقیق
آیین حکومت و مملکت داری در آثارسعدی شیرازی