تهران امروز با وسعتی برابر 700 کیلومتر مربع و جمعیتی بیش از هفت میلیون نفر یکی از ده شهر بزرگ جهان است. این شهر هماکنون مجموعهای از دو شهر تاریخی تهران و ری و بیش از 200 آبادی و روستا را دربرمیگیرد. در گذشتهای نزدیک و تا دو قرن پیش تنها وسعتی در حد 4 کیلومتر مربع داشته است. حصاری ده وجهی و غیر منظم با شش دروازه و جمعیتی حداکثر در حد 175 هزار نفر با بافتی سنتی و غیر هندسی نظام این شهر را شکل میداده است
این نظام از دورهی شاه طهماسب صفوی را در 961 ه.ق بنیان نهاده شد. اما این شهر کوچک خود نیز دارای هستهای مرکزی با قدمتی بیش از دورهی صفوی بوده که موجودیت امروزی شهر به واسطهی وجود آن بنیاد یافته است.
نقشه طهران قدیم:
از این روستا نشانههایی اندک در دست است. موقعیت دروازههای شهر و شبکههای ارتباطی منتهی به این دروازهها، میدانها، باراندازها و کاروانسراها، اسامی جایها و نظایر آن از جمله شواهدی هستند که ما را به شناخت موقعیت هستهی روستایی شهر هدایت میکنند.
نقشه گورستانها:
اما امامزادهها که در ضمن، وضع استقرار گورستانهای اطراف روستاها و آبادیها را نیز مینمایانند مهمترین نشانههای پیگیری تشکیلات روستایی است که موقعیت شهری یافته است. علاوه بر این نشانهها، تاریخ کتیبههای این گونه مکانها نیز میتواند راهنمای زمان تشکل شهر و هستهی روستایی آن باشد.
موقعییت مکانی امامزاده:
از بقاع متبرکهی مهمی که نشانگر موقعیت استقرار روستای تهران هستند میتوان از امامزاده سید نصرالدین (ع) در کنار خیابان خیام، امامزاده زید (ع) در انتهای بازار کفاشها، امامزاده یحیی (ع) در خیابان 15 خرداد و امامزاده اسماعیل (ع) در قسمت شرقی بازار تهران نام برد. در این میان کهنترین آثار و کتیبهها در امامزاده اسماعیل (ع) به دست آمده است که در مقالهی حاضر مورد بررسی قرار میگیرد.
امامزاده اسماعیل تهران در قالب یک مجموعهی تاریخی به فاصلهی کمی از خیابان شهید مصطفی خمینی و در نزدیکی میدانی به همین نام (سید اسماعیل) قرار دارد.
یک سوی این مجموعه به واسطهی راستهی بازاری سرپوشیده، به خیابان اصلی بازار تهران (بازار حضرتی) راه مییابد. این مکان تاریخی شامل میدان، آب انبار و بازار سید اسماعیل و مسجد - مدرسهی فیلسوفالدوله است و مواضعی در اطراف آن وجود دارد که در آنها به حرف سنتی پرداخته میشود. این مجموعه از طریق شریانهای متعدد، به بخشهای مختلف بافت تاریخی اطراف خود راه دارد.
نگاهی به نقشهی مسیر کرشیش که در 1275 ه.ق از شهر تهران تهیه شده و مبین بافت داخل حصار عهد صفوی شهر است، اطلاعات باارزشی را از موقعیت گذشتهی آن در اختیار ما میگذارد.
بر اساس اطلاعات مندرج در این نقشه، امامزاده سید اسماعیل به فاصلهی کمی از دروازهی حضرت عبدالعظیم و در کنار شارع اصلی بازار شهر، اما خارج از محلهی بازار و درون محلهی چالهمیدان قرار داشته، همچنین اطراف امامزاده را میدانهای متعددی فراگرفته است؛ میدان کاهفروشها (میدان سید اسماعیل امروزی) در جنوب، میدان صیربافها در قسمت شمال شرقی و میدان درویشها در شمال غربی بنا واقع بودهاند. این میدانها که اطراف بنا را احاطه کرده بودند، از راههای متعدد به بخشهای مختلف محلات شهر راه داشتهاند و این ویژگیها سبب شد تا امامزاده سید اسماعیل (ع) در شهر صفوی، همانند یک مفصل شهری که لبههای آن به دکاکین اختصاص دارد عمل کند.
در دههی دوم قرن حاضر، هنگام اجرای طرح هندسی شهر تهران و احداث خیابان شمالی - جنوبی که از غرب آب انبار سید اسماعیل عبور میکرد، سبب شد تا ارتباط این مجموعه با محلهی چالهمیدان قطع شود و میدانهای کاهفروشها در لبهی خیابان و حصیربافها در داخل خیابان جدیدالاحداث قرار گیرد و در نهایت پیوستگی این مجموعه با بافت محلهی بازار تهران تقویت شود.
بنای فعلی امامزاده سید اسماعیل (ع):
بنای فعلی امامزاده سید اسماعیل (ع) مشتمل بر صحن، ایوان، رواق، بقعه و مسجد بالاسر است.
صحن امامزاده مستطیلی است که محور طولی آن درامتداد شمالی - جنوبی قرار دارد و با ابعادی در حدود 23 متر و 35 متر، دارای سه ورودی است (1) ورودی شرقی که مدخل اصلی بنا نیز هست فاقد تزیینات است و به نظر میرسد نیمهکاره رها شده باشد. این ورودی، مقابل سردر آبانبار ساخته شده است و به معبر شمالی - جنوبی شرق امامزاده - و خود این معبر به میدان سید اسماعیل - راه دارد. از دو ورودی دیگر اطراف صحن نیز، یکی در شمال و دیگری در جنوب به معابر فرعی راه مییابند؛ چنانکه معبر جنوبی به مدرسهی فیلسوفالدوله و خیابان اصلی بازار تهران منتهی میشود و معبر شمالی، دسترسی به واحدهای صنفی واقع در این بخش را میسر میسازد.
دانلود پاورپوینت امام زاده سید اسماعیل (بازار ناصرخسرو)