نقشه خوشه
این طرح از زمان مرحوم دیلمقانی به بعد مطرح بوده است که در متن آن بجای رسم گل، از طرح خوشه انگور استفاده می شود و گلهای آن به صورت خوشه ای می باشد نوع دیگر نقش خوشه ای از نوع همان نقشه ریشه فرضی می باشد که نام تجار معروف فرش کرمان روی آن نهاده شده، در اصل همان نقشه خوشه ای می باشد. این نقشه دارای حاشیه ای منظم بندی و در متن ترنج گرد در وسط می باشد که سر ترنجها زیبا و متناسب و به صورت خوشه، بطور موزون و هماهنگ در حاشیه و لچک ترنجها از گل و بوته پوشانده شده است.
نقش رشید فرخی :
این طرح بنام طراح اولیه آن نامگذاری شده است. این طرح به طرح شاه عباسی نزدیک است و از گلهای شاه عباسی، ختایی و گلهای چند پر ساده و مرکب تشکیل شده است و دارای لچک و ترنج می باشد.
نقش سرام :
این نقش بنام طراح اولیه آن نامگذاری شده است. دارای نقش شلوغی همراه با گلهای ریز و پر گل، متن را پوشانده و به صورت 90 جفت و 100 جفت در هر فوت ( 30 سانتیمتر ) بافته می شود که بیشتر در شهر راور کرمان بافته می شود. از این نقش می توان نقش سرام بهارستانی را نام برد. که طراح آن، آقای بهارستانی تغییراتی در طرح داده است. به همین علت آن را نقش سرام بهارستانی می نامند که در این طرح لچک ها از متن جدا شده اند و در عوض گوشه قالی افتادند. این طرح همچنان با گلهای ریز و پر، کل متن را پوشانده است.
این طرح دارای 7 حاشیه کوچک و یک حاشیه بزرگ بندی می باشد، که حاشیه دو طرف طولی، از حاشیه های دو طرف مجاور کمی بزرگ ترند. بهترین نوع سرام بنام سرام سلسله دار است که دور ترنج بیضی و دو سر ترنج آن را گلهای اسلیمی پیوسته پوشانده است. طرح حاشیه شکسته و از گلهای ریز و درشت در قالب سرو و بته جقه طرح ریزی شده است و در متن هم دارای لچک ترنج بسیار زیبا می باشد. کل متن با نقوش ختایی و دسته های گل ترسیم شده است و دارای مستطیل به شکل شکسته با سر ترنجهای متناسب می باشد.
انواع دیگر طرح سرام به سرام گلدانی، سرام ترنج خورشیدی، سرام افشان معروفند.
طرح حسن خانی :
این طرح بنام طراح آن حسن خان از طراحان نامدار کرمان، نامگذاری شده است. وی پسر محسن خان پیش کسوت نقاشان قالی کرمان بود که به معلم ثانی نقاشان کرمان معروف بود و در طول زندگی پر بارش بیش از هزاران نقش قالی ابداع کرد که جز تعداد اندکی از آنها باقی نمانده است، اما همین مقدار حکایت از ذوق هنری وی دارد. طرح حسن خانی یکسر بافت است، یعنی تمام طول و عرض قالی با گلهای طبیعی ترسیم شده که تکراری نیست و قرینه ندارد هماهنگی کامل و توازن در حاشیه و متن و لچک ترنج می باشد.
طرح ظل السلطان :
گلدانی ظل السلطان ( گل و بلبل)
به گلدانی که در دو طرف آن بجای دسته گلدان نقش پرنده کار شده باشد و از درون گلدان نیز گلهای فراوان رسته باشد، گلدانی ظل السلطان گفته می شود، این طرح معمولاً با یک گلدان بزرگ و یا گلدانهای کوچک مملو از دسته گلهای تکراری طراحی می کنند. شهرهای کرمان و کاشان و قم از حوزه های معروف در تولید نقش به شمار می روند:
نقشه گوبلن
نقشه گوبلن نیز از نقشه های غیر ایرانی است که در آن گلهایی نظیر دسته گلهای رز درشت و نیز شکوفه های گوناگون در متن و حاشیه قالی بصورت متراکم و مکرر نقشپردازی می شود. در نقشه های گوبلنی قاعده لچک و ترنج سنتی ایرانی رعایت نمی شود و به تعبیر دیگر حریم حاشیه در جهت طول و عرض و در نقطه میانی شکسته می شود. با آغاز جنگ جهانی دوم استفاده از نقشه های گوبلنی نیز در کرمان شروع شد. در آن زمان همچنانکه قبلاً اشاره شد. بازرگان فرش امریکایی خواستار طرحهای ساده و خلوت بودند. به همین سبب طراحان شاغل در شرکت های چند ملیتی نقشه ها و گلهای متداول در گوبلن بافی فرانسه را الگوی کار خود قرار دادند و نقشه هایی که تحت عنوان ابوسون و ساونری در جهان بنام گوبلن های فرانسوی شناخته شده بود. برای فرشهای کرمان مورد استفاده قرار گرفت و به سرعت در جهان شناخته شدند.
فصل چهارم :
تجزیه و تحلیل یافته ها
بته در میان شالبافان و قالیبافان به بته کشمیری معروف است.
بته از پته کرمان الهام گرفته است و در زمان صفویه به هند راه یافته است.
ترنجها از زمان صفویه وارد فرش کرمان شدند.
ترنجها در کرمان دارای سر ترنج هستند.
طرح ختایی بیش از طرحهای دیگر به طبیعت نزدیک است و بیشتر برای هماهنگ کردن طرحهای دیگر قالی بکار می رود.
وجه تسمیه ختایی این است که از چین آمده و نام شهری در چین است و یا نام شهری در ترکستان به نام ختن یا ختا بوده و برخی نیز گویند که از خطا و اشتباه آمده. گل شاه عباسی از دوران صفویه رایج شد. برخی آن را یادگاری از رضا عباسی می دانند. طرح درختی از رویاها و آرزوها و آنچه مردم کرمان در ذهنشان نسبت به طبیعت داشتند سرچشمه گرفته است.
منشا طرح درختی در راور کرمان می باشد.
در طرح درختی جانوری درخت مرکز و اصل کار است و حیواناتی در دور آن در حرکتند این نوع طرح درختی به طرح جنگلی نیز معروف است.
طرح درختی سبزیکار ویژه منطقه کرمان است که معروفترین آن در راور کرمان بافته شده است.
طرح سبزیکار بدلیل کثرت گل و گیاه و زمینه سبز رنگ آن به این نام خوانده می شود. در طرح سبزیکار مرکز ترنج را با نگاره هایی که نمادی از آب و جویبار باشد در داخل مربع یا مستطیل همراه سایر نقشه ها بکار می گیرند که به آن نقشه آبنما گویند. طرح قاب قرآنی خاص منطقه کرمان است که از روی جلد یک قرآن خطی بوده است. طرح قاب قرآنی امروزه در روستای اختیار آباد در km 25 کرمان با رجشمار پایین بافته می شود و آن طرح ستونی اختیار آبادی می نامند.
نام این طرح به نام عطیه که فردی خارجی بود سفارش آن را در کرمان داده بود. طرح خشتی ساده ترین نقش در قالیبافی کرمان است و اغلب بصورت واگیره است طرح افشان بدون ترنج بوده و در نمونه ترنج دار نقش ترنج مانند زمینه طراحی می شود که به آن لچک ترنج افشان گویند.
طرح افشان خاص مردم کرمان بوده و این طرح از آرزوها و رویاهای مردم کرمان سرچشمه می گیرد.
طرح شکارگاه در دوره اسلامی به رکود می خورد و در دوره صفویه از سر گرفته می شود. طرح گلدانی از دوران صفویه در فرشبافی کرمان رواج یافته است.
در گلدان ختایی، گلدان معمولاً مغلوب نقش ختایی است.
نقش گلفرنگ الهام گرفته از گلهای سرخ طبیعی پنج پر تا 8 پر است.
این طرح توسط غیر ایرانیها و اولین بار در کرمان (راور) تولید شده است.
نام دیگر گلفرنگ در کرمان گل چغندری است.
طرح سلاطین فقط در استان کرمان بافته شده است.
تکرار نقوش را بندی یا واگیره گویند که اوج این کار از دوره قاجار بوده است
نقش محرابی بیشتر از دوره اسلام رواج بیشتری یافت.
طرح تصویری مخصوص کرمان بوده و فقط در کرمان بافته می شود.
نقش آمریکایی بدیل اینکه مشتریان آمریکایی داشت و برای بازار غرب تولید می شد به این نام خوانده می شود.
طرح اج خانمی اغلب بصورت 2/1 تولید می شود و طرحی پر از گل می باشد. نقش اسلیمی احتمالاً از هنر غربی وارد هنرهای تزئینی ایران نشده است و از قرن نهم به بعد بود که به طرح قالی راه یافت. نقوش اسلیمی از طبیعت گرفته شده چون که دارای گردش ملایم و زیبایی هستند. نقش خوشه انگوری از زمان مرحوم دیلمقانی به بعد مطرح شده است نوع دیگر نقش خوشه ای از نام تاجر معروف کرمان گرفته شده است که همان نقشه خوشه ای می باشد.
نقش رشید فرخی از نام طراح اولیه آن گرفته شده است.
نقش سرام نیز از نام طراح اولیه اش گرفته شده است و بیشتر در شهر راور کرمان بافته می شود. نقش سرام بهارستانی از نام طراح آن آقای بهارستانی گرفته شده است. این طرح دارای 7 حاشیه کوچک و یک حاشیه بزرگ می باشد.
طرح حسن خانی بنام طراح آن حسن خان از طراحان نامدار کرمان نامگذاری شده است وی پسر محسن خان پیشکسوت نقاشان قالی کرمان بود. نقش گلدانی ظل السلطان در دو طرف آن به جای دسته گلدان نقش پرنده کار شده است و گلدان نیز دارای گلهای فراوان می باشد. کرمان در تولید این نقش سهم عمده ای دارد.
نقشه گوبلن از نقشه های غیر ایرانی است که در آن قاعده لچک و ترنج سنتی ایرانی رعایت نمی شود. این نقش با آغاز جنگ جهانی دوم در کرمان شروع شد. مادر آن زمان بازرگانان آمریکایی خواستار طرحهای ساده و خلوت بودند در نتیجه نقشه هایی که تحت عنوان ابوسپون و ساونری در جهان بنام گوبلن های فرانسوی شناخته می شد برای فرشهای کرمان مورد استفاده قرار گرفت و به سرعت در جهان شناخته شد.
و اینکه همانطور که انتظار می رفت اکثر نقوش و طرحها نام خود را از طراحان اولیه و مراکز و مناطق تولید طرح گرفته اند و فرشها و نقوش کرمان قدمتی به اندازه هزاران سال دارند.
پیشنهادات :
1- تهیه مواد اولیه مرغوب جهت تولید فرش با کیفیت بالا
2- ایجاد کارگاههای تولید فرش بصورت منظم و تهیه امکانات رفاهی قالیبافان در کارگاهها
3- بها دادن به قالیبافان و علاقه مند کردن هر چه بیشتر آنها به این هنر و تامین معاش و برطرف کردن نیازهای آنها
4- آموزش افراد علاقه مند به فرش توسط طراحان نامی قدیمی و متخصص این هنر
5- جمع آوری طرحهای قدیمی در یک جا و جلوگیری از پراکنده شدن و نابود شدن این طرحها
6- آشنا کردن طراحان به تقاضای بازارهای جهانی
7- احیای هر چه بیشتر نقوش و طرحها و تجزیه و تحلیل و بررسی هر چه بیشتر آنها
نتیجه گیری
با بررسی طرحها و ویژگیهای قالی کرمان نتیجه می گیریم که قدمت قالیبافی در کرمان به بیش از هزار سال می رسند و از همان زمان نیز طراحان متخصص و زبده ای به کار تولید فرش با طرحهایی زیبا می پرداختند. همچنین قالیبافی در کرمان و سایر شهرها و روستاهای اطرافش رایج بوده بطوریکه راور بعنوان یکی از مناطق معروف قالیبافی شهرت پیدا کرد. اکثر نقوش کرمان ریشه در همان منطقه دارد و با نام طراح و ابداع کننده طرح و یا منطقه تولید فرش با آن طرح جدید نامگذاری شده است و در میان طرحهای مختلف سفارشات و پیشنهادات از جاهای دیگر در کرمان بافته می شده است که این نشان از کارایی و کیفیت بالای فرش کرمان و تبحر و چیره دستی طراحان و بافندگان آن زمان فرش کرمان دارد.
منابع و مآخذ
1- شناخت نقشه ها و طرحهای قالی ایران و جهان
وکیلی، ابوالفضل- چاپ دوم 1382
2- فرش ایران
صوراسرافیل، شیرین
3- قالی ایران
به آذین. م. ا – چاپ اول
4- قالی و قالیچه های ایران
یساولی، جواد- ویرایش دوم
5- قالی ایران
ادواردز، سیلیس- چاپ اول
پرداخت آنلاین 
